Tüp bebek tedavileri sırasına ortaya çıkabilecek en ciddi komplikasyonlardan biri, OHSS yani, tüp bebek tedavisinde yumurtalıkların aşırı uyarılmasıdır. Genellikle, hastalarda polikistik over hikayesi mevcut ise, görülmektedir. Tüp bebek tedavileri sırasında anne adaylarının yumurtalıklarını uyarabilmek için çeşitli medikal destekler yapılmaktadır, kullanılan bazı ilaçlara karşı anne adayının vücudu aşırı cevap verebilmektedir. Bu da, OHSS’ye bir etken olarak sayılabilir. Merkezler oldukça titizlik ile hastalara bu uygulamaları gerçekleştirmelidir. Bu komplikasyonun ortaya çıkma sebebi, yumurtalıkların ihtiyaç duyulduğundan daha fazla geliştirici ilaçlara maruz kalmasıdır.
Özellikle polikistik over sendromlu ( PKOS) kadınlar olmak üzere çeşitli hastalarda uygun dozun belirlenmesi zor olabilir. Bu gibi durumlarda yeterli olmayan ilaç dozu, yumurtalıkların uyarılamamasına yol açarken, fazla doz ilaç ise yumurtalıkların aşırı uyarılmasına (ovaryan hiperstimülasyon sendromu) yol açar.
Ovaryan hiperstimülasyon sendromu daha yaygın şekilde ortaya çıkmakla beraber, şiddetli formunun ortaya çıkma riski % 5 dolaylarındadır. Yumurtalıkların uyarılması esnasında kabul edilebilecek sayıda yumurta uyarılması ile aşırı uyarılma arasında oldukça titizlik isteyen, ince bir çizgi bulunur. Her zaman doz ayarlaması mümkün olamaz. Yumurtalıklarda aşırı uyarılma yaşandığında, yumurta geliştirici ilaçların dozunun azaltılması ve ihtiyaç duyulduğunda ilaç uygulamasına bir gün ya da daha uzun bir süre ara verilmesi neticesinde yumurtalıklardan salınan östrojen hormonun aşırı yükselmesini önlenir. Ovaryan hiperstimülasyon sendromu (OHSS) yumurtaların toplanması (OPU) öncesindeki çatlatma iğnesinin (pregnyl, ovitrelle gibi) uygulanmadığı durumlarda meydana gelmeyecektir. Tedavi ardından gebeliğin sağlanması durumunda aşırı uyarılma sendromu daha da şiddetli hale gelecektir. Bu sebeple şiddetli ovaryan hiperstimülasyon sendromu mevcudiyetinde tedavi durdurulmalıdır.
Yumurtlama takibi esnasında uygulanan ilaçlara Klomifen sitrat, gonadotropinler, GnRH agonist ya da antagonistlerini yumurtalıkların aşırı yanıt vermesi neticesinda ortaya çıkan bir durumdur. Her kadın adet döneminde bir yumurta üretmektedir. Doğal yollardan hamile kalamayan kişilere uygulanan aşılama ya da tüp bebek tedavilerinde sağlanacak yumurta sayısını fazlalaştırmak adına bazı ilaçlar verilir Bu ilaçların yumurtalıkları aşırı uyarması neticesinde yumurtalıklarda kistik genişleme ve vücut boşluklarında sıvı toplanmasıyla meydana gelen duruma Hiperstimülasyon sendoromu (OHSS) ismi verilir.
Ovaryan Hiperstimülasyon Sendromu(OHSS) Belirtileri
- Ultrasonografide yumurtalık hacimlerinde artma olması
- Karın ağrısı, şişkinlik hissi, nefes darlığı, idrar miktarında azalma
- Karın boşluğunda sıvı toplanması
- Pıhtılaşma bozuklukları
- Göğüs boşluğunda sıvı toplanması
Ovaryan Hiperstimülasyon Sendromunun(OHSS) Engellenmesi İçin
- Yumurta geliştirici ilaçlara ara verilmesi
- Çatlatma iğnesinin dozunun azaltılması
- Yumurta toplama uygulaması (OPU) iptal edilmesi
- Yumurta toplama işlemi esnasında damar yolundan özel sıvılar (HSA, HES gibi) verilmesi
- Yumurta toplandıktan ve embriyo oluşturulduktan sonra embriyo transferinin iptal edilmesi
- Embriyo transferine karar verilirse embriyo sayısı azaltılarak çoğul hamileliğin önlenmesi
Hiperstimulasyon Sendromu (Ohss)
- Kısırlık tedavisinde yumurtlama problemi yaşayan polikistik overli anne adaylarında Ovulasyon indüksiyonunun (yumurtalıkların uyarılmasının) en ciddi komplikasyonudur.
- Hayati tehlikesi olabilen bir sendromdur.
- Respiratuar distress sendromu meydana geldiğinde ölüm riski%50 dir.
- Daha sıklıkla tüp bebek tedavisinde uygulanan ilaca ve ilacın dozuna göre de görülme sıklığı değişkenlik gösterir.
- Hafif OHSS yaygın bir şekilde görülebilir.
- Orta ve ağır evrelerinde görülme oranı tüp bebek tedavisi görenlerde % 1-2 dir.
- Polikistik overli anne adaylarında, OHSS için büyük risk bulunur.
- Yumurtalık uyarılması tedavisi gören hastalarda ortaya çıkan folikül sayısı 20’den fazla, östrojen hormonu değeri 4000 pg/ml ‘nin üstünde ise orta derecede; folikül sayısı 25- 30 dan fazla, veya E2 değeri 6000 pg/ml ‘nin üstünde ise şiddetli OHSS görülme yaygınlığı % 80-100 dür.
- Ovulasyon indüksiyonunu takiben yaygınlıkla karşılaşılan Grade –I’ OHSS ye hafif (kimyasal) hiperstimülasyon diye de anılır. Overlerin çapı 6 cm dolaylarında olmaktadır, karında dolgunluk, gerginlik ve ağrı hissedilir. Grade 2 ve 3 te tablo çok daha ağırdır.
- Kimi zaman kistler rüptüre (yırtılabilir) ya da torsiyone olarak (kendi etrafında dönerek) kan damarının dokuyu beslemesini önleyebilir.
- Anne adayı hamile kalmamışsa, genellikle adetle beraber belirtiler ve yakınmalar da ortadan kalkar, gebe kalmış ise birkaç hafta sürebilir.
- Hastaların genel bir çoğunluğunda yumurta çatlatma iğnesi olarak bilinen tüp bebekte yumurtaları olgunlaştırmak için ile uygulanan hCG (human chorionic gonadotropin) injeksiyonu ardından 7-10 gün içerisinde klinik belirtiler ortaya çıkar.
- Abdominal rahatsızlık kendini öne çıkarır. Gerginlik ve gastrointestinal semptomlar (bulantı, kusma ve diare) gibi.
- Çeşitli vakalarda belirgin bir kilo artışı meydana gelebilir.
- Overlerin (yumurtalıkların) çapı 10-12 cm kadar çıkabilir. Hastanın karın bölgesine bastırmak, cinsel ilişki, spor yapılması bu dönemde kesinlikle yasaktır. Çünkü yumurtalıklar oldukça yumuşak ve yırtılabilir bir haldedir. Yırtılması operasyona yol açabilen iç kanamalara neden olabilir.
- Klinik ve laboratuar belirtiler oldukça ciddidir. Kanın akışkanlığının azlaması pıhtı oluşumuna, böbrek işlevselliğinin zarar görmesine yol açabilir. Hastane şartlarında takip edilmesi gerekebilir. Kan sulandırıcı ilaçlar ve idrar çıkışını sağlayacak sıvı tedavileri yapılmasına ihtiyaç duyulabilir. Plevral effuzyon, perikardial effuzyon, hipovolemi, renal ve karaciğer işlev bozukluğu, elektrolit bozukluğu, tromboemboli, şok, artmış asitle batında gerginlik, ARDS (akciğerlerin görevini yapamaması) ve ölümler meydana gelebilir.
- Şiddetli yakınmaları olan anne adaylarının hastanede gözlem altında tutulmaları ve destek tedavi gerekebilir.
- OHSS’den korunmada en önemli etken, gelişimini önlemektir. Uygun ilaç dozu ile bu konuda deneyimli bir hekim tarafından takiplerin yapılması, az olgun yumurta sağlamak, düşük dozlu ilaçla uyarma tedavisini devam ettirmek ve erken yumurta toplamak gibi en basit önlemler özet olarak söylenebilir.
Ovaryan Hiperstimülasyon Sendromunun (OHSS) Tedavisi
Ovarian hiperstimülasyon sendromunun (OHSS) hafif şekillerinde hastanede bir yatışa gerek olmaz. Hastaya tuz ve sıvı sınırlandırması uygulanır, günlük kilo ve karın çevresi ölçümleri izlenir. Bu esnada çeşitli özel serumlar ve oral yoldan tablet ilaçlar ile sendromun etkileri hafifletilmeye çalışılır. Hastanın bir günde karın çevresinde üç santimetreden daha fazla artış olması, vücut ağırlığının iki kilogramdan fazla artması, günlük idrar miktarının azalması, karında gerginlik artışı, nefes darlığı gibi yakınmaların ortaya çıkması durumunda doktoruna zaman kaybetmeden ulaşması gerekir.
Ovarian hiperstimülasyon sendromunun (OHSS) şiddetli şekillerinde ise, hastaneye yatış yaparak tedavi gerçekleşir. Hastaya çeşitli spesifik serumlar verilir, günlük kan tetkikleri ve ultrason değerlendirmeleri ile izlenir. Hastanın karında biriken sıvının iğne ile boşaltılması (parasentez) sendromun belirtilerini düşür. Şiddetli uyarılma durumlarında hastanede kalış süresi 2-3 haftaya dek çıkabilir. Literatürde hastalara takip sürecinde 10-15 defa parasentez yapılması gereken durumlar bildirilmiştir.
Ovaryan hiperstimülasyon sendromu (OHSS) hamile kalmayan kadınlarda zaman içinde kendi kendini sınırlamaktadır. Fakat gebe kadınlarda iyileşme süreci uzayabilir. Bunun sebebi, yükselen hamilelik hormonu (β-hCG) yumurtalıkların uyarılmasını, bu sebeple de sendromun belirtilerini fazlalaştırmaktadır. Özellikle çoğul hamilelik (ikiz, üçüz gibi) hafif formda ovaryan hiperstimülasyon sendromları dahi şiddetli bir forma geçebilir.
Ovaryan Hiperstimülasyon Sendromunun (OHSS) Riskleri
Ovarian hiperstimülasyon sendromu (OHSS) sebebiyle büyüyen yumurtalıklar sünger gibi yumuşak ve hassastırlar. Yumurtalık kapsülünün gerilmesi sebebiyle hastalar kasık ağrısı duyabilirler. Yumurtalıklar en küçük travma ile oldukça kolay bir şekilde kanama yapabilir. Kendi etraflarında dönerek “torsiyon” ismi verilen, acilen cerrahi gerektiren ağrılı bir duruma yol açabilirler.
Ovarian hiperstimülasyon sendromunun (OHSS) çok şiddetli formlarında hastalar karınlarında ve göğüs boşluklarında biriken sıvı sebebiyle, nefes almakta güçlük yaşarlar. Derin nefes almalarına karşın, akciğerlerinde biriken sıvı sebebiyle yeterli oksijen alamazlar ve kendilerini adeta “su içinde boğulur” gibi hissederler. Bunun yanında pıhtılaşma sistemindeki düzensizlik sebebiyle kan damarlarında pıhtılar birikir ve beyin, akciğer gibi hayatsal organların oksijenlenmesi bozulur.
Jin.Op.Dr. Serdar Koç
Kadın Hastalıkları ve Tüp Bebek Uzmanı
