Ceza, çocuğun olumsuz davranışına verilen tepkidir; ancak çocuğa davranışın neden yanlış olduğunu ya da doğru davranışın ne olması gerektiğini açıklamaz. Bu nedenle çocuk uygun olmayan davranışı neden yapmaması gerektiğini ya da onun yerine hangi olumlu davranışı yapması gerektiğini bilemez. Ayrıca ceza, çocuğun karşı tepki geliştirmesine neden olarak; isyankarlık, saldırganlık, içine kapanma veya duygularını bastırma gibi olumsuz davranışları sergilemesine neden olabilir.
Ödül, bir koşula bağlı olarak verilen ve çocuk tarafından cazip görünen bir nesne ya da faaliyettir. Çocuğun davranışlarını değiştirmek ya da pekiştirmek için sürekli ödüllendirmek, ödül almaya olan bağımlılığını artırabilir. Ödüle bağımlı olan çocuk da, ödül alamadığı zamanlarda cezalandırıldığını düşünebilir. Bu nedenle ödül kullanımının ceza kadar olumsuz etkiler yaratabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.
Dikkat etmemiz gereken en önemli husus; etkili bir kural sisteminin, ceza veya ödüle dayalı olmaması gerektiğidir.
Ödüllendirmek yerine, özdeğerlendirme ve geribildirim ortamı oluşturarak sorumluluk bilincini geliştirin. Örneğin; “Yemeğini bitirirsen çizgi film izleyebilirsin.” demek yerine, “Yemeğini yedikten sonra mı çizgi film izlemek istersin yoksa önce mi?” diyerek seçme hakkına sahip olduğu mesajını verirken aynı zamanda iç motivasyonunu arttırmış olursunuz.
Cezalandırmak yerine, davranışın altında yatan sebebi bulmaya çalışın. Örneğin; “Ödevini yapmadığın için bisiklete binemezsin.” demek yerine; “Ödevini vaktinde bitirmiş olsaydın, bisikletine binecek zamanın kalırdı.” diyerek davranışının doğal sonucunda ödemesi gereken bir bedel olduğu mesajını vermiş olursunuz.
Son olarak ödül ve cezanın birbirine eş değer kontrol mekanizmaları olduğu unutulmamalıdır.
Ayşegül Bahar Ateş
Çocuk Gelişim Uzmanı
