Bazı zamanlar, ne kadar önceden tedbir alsak da, empatik ve şefkat dolu bir tutum sergilesek de; çocuğumuzun sorun olan/istenmeyen davranışlarına engel olamayabiliriz. Bazen de buna engel olabilecek vaktimiz ya da enerjimiz kalmayabilir. İşte böyle zamanlar için, ceza yerine kullanabileceğiniz birkaç yöntemi sizler için derledim. Bunları, çocuk istenmeyen davranışı yapmadan önce, istenmeyen davranış sırasında ve istenmeyen davranıştan sonra olmak üzere üç bölüme ayırdım.
A- Sorun Olan Davranıştan Önce
1- Önleyici Açıklama: Evde konuşurken, beklentileri davranıştan önce açıklamak.
Örnek: “Sokağa çıktığımızda bir şey alınması için ağladığın zaman çok öfkeleniyorum. Böyle olduğunda seninle çıkmak artık keyif vermiyor. Sokakta benden bir şey isteme, anlaştık mı?"
2- Çevreyi Değiştirme: Çocuğa kızmamak için ön tedbir almak.
Çocuk akşam yemeklerini zor yiyorsa, yemek yemiyor diye kızacağınıza, yemek saatini daha öne alabilir veya çocuğa daha önce yemek verebilirsiniz.
3- Örnek Olmak: Çocuktan beklenen davranışlara örnek olmak.
Örnek: “Ben sana küfür etme demedim mi, aptal.” diyen anne, pek de inandırıcı olmaz.
4- Çocuğun İyi Alışkanlıklar Geliştirmesine Yardımcı Olma: Çocuklar kendilerinden beklenen davranışların neler olduğunu ve bunların nasıl yapılacağını genelde bilmezler.
Örnek: “Odan çok dağılmış, gel beraber toplayalım, kitapları şu rafa kaldıralım, arabaları da şuraya yerleştirelim, şu köşe de kutulu oyuncakların yeri olsun” diyerek bir-iki kere ona neyi nasıl yapacağını gösterip, onda bir alışkanlığın başlangıcına yardım edebilirsiniz.
B- Sorun Olan Davranış Sırasında
1- Kabul Edilmeyen Davranışın Nedenini Düşünme:
Çocuk kabul edilmez davranıyorsa, yaramazlıktan başka nedenleri de olabilir.
Yemek yemiyorsa, nedenini düşünmek gerekir. Çok yorgun, uykusuz veya hastalık başlangıcı yaşıyor olabilir, iştahı kesilmiştir ya da başka bir derdi vardır. Örneğin, anneye kızgındır. O anda zorla yemek yedirmek yerine, davranışının nedenlerini düşünüp, çocukla konuşun: “Bugün pek iştahın yok sanki. Bir derdin mi var? Bana mı kızdın?”
2- Alternatif Sunma: Sorun olan davranışın yerine, yapabileceği, kabul edilir bir davranışı göstermek, yani sadece “yapma” demek yerine, neyi yapmasını beklediğimizi açıklamak ve yol göstermek.
Örnek: Markette her şeyi elliyorsa, satın almak istediğiniz yiyecekleri ona gösterip, onun sepete koymasına izin vermek.
3- Anne ve Babanın Duygularını Belirtmesi: Ebeveynin, sorun olan davranıştan dolayı duyduğu olumsuz duyguları ve olumsuz etkiyi belirtmesi (kızarak, beddua ederek, bağırarak değil).
Örnek: “Oyuncaklarını salonun ortasına bıraktığın zaman sürekli toplamam gerekiyor ve yoruluyorum (etki) ve ben topladıktan sonra tekrar getirdiğinde, bu sefer artık kızıyorum (duygu). Buna bir çözüm bulmalıyız.”
C- Sorun Olan Davranıştan Sonra
1- Etkileri Göstererek Pişmanlık Duyurma: Çocuk, kabul edilmez davranışının sonucunda ortaya çıkan zararın ne olduğunu görmeye başlamalıdır. Başkasının üzüntüsüne, rahatsızlığına ve acısına sebep olduğu düşüncesi, çocuğu yaptığı davranıştan dolayı kendini suçlu hissetmeye ve pişmanlık duymaya yöneltir. Böylelikle çocuk vicdan geliştirmeye başlar.
Örnek: “Bütün ikazlarıma rağmen yine kazaklarımı giyip kirletmişsin. Bugün tam sokağa çıkacakken siyah kazağımı giymek istedim, baktım ki sende ve kirli. O sırada aceleyle giyindim ve sonunda gideceğim yere de geç kaldım. Bu durumda hem çok sinirleniyorum, gittiğim yere de sinirli gidiyorum, hem de sana kızıyorum ve güvenim zedeleniyor.”
2- Çocuğun Kabul Edilmez Davranışının Sonuçlarını Yaşamasına Müsaade Etme: Bütün yaklaşım ve ikazlara rağmen, çocuk kabul edilmez davranışta ısrar ederse, davranışının sonuçlarını yaşamalıdır. Ancak bu, çocuğun problemli davranışı ile eşit ağırlıkta olmalıdır.
Örneğin, tüm ikazlara rağmen salonda top oynamaya devam eden çocuğun topu, bir süre için elinden alınabilir. Annesinin kazaklarını sürekli giyip kirleten genç kıza, artık kazakları giymesi yasaklanabilir. Kazağı kendi yıkaması ya da temizleyici bedelini haftalığından karşılaması gibi zarar telafi edici bir yöntem uygulanabilir.
Rana Arıak
Psikolojik Danışman
